De cultuur van het narcisme
De cultuur van het narcisme, een boek van Christopher Lasch en oorspronkelijk verschenen in 1979, is een vernietigende kritiek op de cultuur van het moderne kapitalisme, dat zich van alle ideologieën heeft ontdaan en primair gericht is op consumptie en winstmaximalisatie. Het moderne kapitalisme werkt ontwrichtend voor de mens, de gemeenschappen en, kun je daar tegenwoordig aan toevoegen, het klimaat en de aarde als geheel.
Deze nieuwe cultuur, al een paar eeuwen in wording, is eerst en vooral een individueel gerichte cultuur waarbij gezondheid en welzijn, zowel geestelijk als lichamelijk, het grote doel zijn. Iedereen moet zich prettig voelen en er mag vooral niet teveel in de weg daarvan staan. Angsten moeten worden weggenomen, evenals (mogelijke) obstakels.
Christopher Lasch (begonnen als links geëngageerd denker maar in de loop van de jaren steeds meer opgeschoven naar de conservatieve hoek) maakte zijn analyse ver voor de opkomst van internet en, daarna, onder meer Google, Instagram, Twitter en TikTok. Hij bevond zich in gezelschap van denkers als Pierre Bourdieu, Richard Sennet en Robert Putnam.
De oorzaken van de ontwikkeling die hij beschrijft gaan al enkele eeuwen terug. De belangrijkste vectoren hierin zijn bevolkingsgroei en de ontwikkeling van grootschalige landbouw door gebruik van machines en kunstmest (en ondertussen uitstoot van arbeid) die tesamen leidden tot een continue urbanisatie. Technologische vooruitgang hielp complexere machines, schepen, kranen, auto's te ontwikkelen, wat leidde tot een sterke scheiding tussen hoofd- en handarbeid en geconcentreerde machtsposities voor degenen die over de productiemiddelen konden beschikken. Standaardisatie van onderwijs en differentiatie van taken maakten arbeid deelbaar en inwisselbaar. Financiële voorspoed en de ontwikkeling van marketing maakten mensen koopkrachtiger en hielpen de nadruk op consumentisme als een belangrijk na te streven statuskenmerk te leggen. De media, die ons vroeger informeerden, ontdekten dat aan het verspreiden van nieuws en informatie over van alles en nog wat ook goed verdiend kan worden; nieuws (van welke nieuwsvoorziening dan ook) is tegenwoordig vooral entertainment, clickbait. Voor de politiek geldt grosso modo hetzelfde terwijl door het voorhanden zijn van radio, tv, internet en het gemak van reizen de wereld een urban market is geworden.
Tegelijkertijd accepteert de moderne mens geen gezag meer. Hij gelooft de politieke elites niet meer terwijl journalisten en opiniemakers hooguit tijdelijk het voordeel van de twijfel krijgen, evenals beroemdheden en, tegenwoordig ook nog, influencers. De ouders van de moderne mens zijn zijn vrienden geworden terwijl het huwelijk een tijdelijke optie is die kan worden gecanceld als het niet meer bevalt.
De moderne mens weet het ook niet meer en is, volgens Lasch, naar binnen gekeerd, navelstaarderig bezig met het persoonlijke en alles daaromheen. De moderne mens is een narcist geworden en is vooral gericht op zelfverbetering en optimalisatie van zijn persoonlijke situatie. En dat alles binnen het frame van consumeren.
Bij ontstentenis van de pastoor en de dominee die geen gezag meer hebben, is in dit hele proces een sterrol toebedeeld aan de psychiaters, psychologen, therapeuten en coaches die met een bord voor hun kop hun cliënten aansporen vooral dat te doen waar ze blij van worden. Zichzelf nog verder te ontwikkelen tot bij die pot met goud die daar altijd in de verte schittert.
Betekenis
Lasch heeft het allemaal goed gezien zo eind jaren zeventig, en als hij nu rond zou kijken zou hij zijn ogen uitkijken. Onvoorstelbaar wat er in die jaren allemaal is gebeurd. De moderne mens is vrij, maar het betreft een vrijheid zonder diepte en bezieling en vooral gericht op consumeren. Het is pure eenzaamheid terwijl verbondenheid een vieze naam heeft gekregen terwijl daar, voor de mens als sociaal dier, toch altijd de troost kon worden gevonden.
Tegelijkertijd maakt deze fundamentele eenzaamheid de mens vatbaar voor allerlei demagogen, populisten, fascisten en het met de ethiek en waarheid niet zo nauw nemende politici en (economische) machten. De mens wil uiteindelijk toch wel gered worden. En een mooi praatje, reactionair of niet, fascistisch of niet, bekt daarbij lekker.
De narcist weet niet wat succes, of geluk, of vrijheid is, en moet het daarom van anderen krijgen. De narcist leeft op de bewonderende blik van de ander. Niet omdat men een nuttig leven leidt of het juiste gedaan gedaan heeft, nee, het gaat om de persoon, om de glorie en opwinding van de beroemdheid en de verafgoding. Men wil liever benijd worden dan gerespecteerd
Toekomst
Het is vaker gezegd: als het weefsel van de samenleving uiteen rafelt, is dat het begin van het einde. Als we allemaal eenlingen zijn die zo hoog mogelijk op de apenrots van de rijkdom willen zitten en roepen 'kijk mij nou,' is dat weefsel stuk. En er zijn geen grote ideeën die gaan helpen. En er is geen grote redder. En er zijn geen politieke en economische elites die ons hiermee gaan helpen. Integendeel zelfs. Dus wat ons wacht is ongewis. Zeker in combinatie met de klimaatcrisis en alles wat daarbij hoort.
Want een paar dingen zijn zeker: die kleine gemeenschappen op het platteland, geïdealiseerd of niet, gaan niet terugkomen. De schaalvergrotingen (en bijbehorende machtsconcentraties) op alle mogelijke vlakken worden ook niet teruggedraaid (in plaats van Coca Cola overal weer de lokaal ontwikkelde frisdrank?). En internet, schetterende sociale media, internationaal reizen, urbanisatie en megasteden zijn blijvertjes. Evenals grootschalige vervuiling en vernietiging van de aarde.
Links
Begeleiding: Existentiële therapie - Relatietherapie - Praktische relatiecoaching ouderen - Relatieherstel ouder en kind - Boosheidstherapie - Overige begeleiding
Leven & zijn: Zijn in de tijd - Over identiteit - Hoe identiteit ontstaat - Introvert vs extravert - Emotie & empathie - Man en vrouw - Brein en denken - Sublimeren - Ouder worden - Conformisme - Het patriarchaat - Structuralisme - Mensbegrippen - Psychische klachten - Eenzaamheid - Depressiviteit - Verlies & rouw - Existentiële therapie - Zingeving
Anders: Wachten op Godot - De cultuur van het narcisme - Het Stanford Prison Project - De jaren Dertig - 1984 - Philip Larkin - Amour - Schopenhauer - Céline
Contact & zo: Contact - Bureau IDEE - Tarieven - Colofon